Najnowsza publikacja redakcji Poradnika Instytucji Kultury: Rachunkowość i finanse instytucji kultury. Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania
Najnowsza publikacja redakcji Poradnika Instytucji Kultury: Rachunkowość i finanse instytucji kultury. Odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania
[Szkolenie] Zamknięcie roku w instytucji kultury — jak zgodnie z przepisami i bezstresowo sporządzić sprawozdanie finansowe za 2022 r.?: 9 grudnia 2022 | [Webinar] Praca w godzinach nadliczbowych i dyżur pracowniczy w instytucji kultury: 14 grudnia 2022 | Wynagrodzenie pracowników kierujących instytucją kultury: 14 grudnia 2022 | [Szkolenie] Zamówienia podprogowe (do 130 000 zł) w instytucjach kultury: 13 stycznia 2023
Generalną zasadą dotyczącą autorskich praw majątkowych jest zasada ich bezwzględnej nienaruszalności oraz odpłatność. W niektórych sytuacjach można jednak korzystać z cudzego dzieła bez potrzeby uzyskiwania na to zgody jego autora. Takie przypadki określa się dozwolonym użytkiem.
Dozwolony użytek jest więc uprawnieniem, na podstawie którego każdy może korzystać z już rozpowszechnionych utworów, jednak wyłącznie w sposób i na warunkach określonych przepisami prawa (art. 23 ust. 1 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dalej: prawo autorskie). Ma on charakter wyjątku od uprawnień twórcy, więc nie można interpretować go rozszerzająco. Podajemy najważniejsze dla instytucji kultury zasady korzystania z dozwolonego użytku.
Dozwolony użytek to więc nic innego jak ograniczenie autorskich praw majątkowych. Ze względu na kategorię podmiotów, które mogą skorzystać z dobrodziejstwa dozwolonego użytku, a także względy osobiste użytkowników lub interesy publiczne, wyróżnia się dozwolony użytek prywatny i publiczny, przy czym instytucje kultury mają najczęściej do czynienia z tym drugim.
Koniecznie trzeba pamiętać, że dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu i godzić w słuszne interesy twórcy, czyli — na przykład — uszczuplać jego dochodów należnych z tytułu eksploatacji dzieła. Podstawową zasadą jest podanie źródła oraz autora dzieła, z którego instytucja korzysta.
Należy również bezwzględnie pamiętać o tym, że przepisy o dozwolonym użytku odnoszą się wyłącznie do utworów już rozpowszechnionych, np. obrazu, który był już udostępniony dla publiczności. W przeciwnym razie wykorzystanie nierozpowszechnionego utworu naruszałoby prawo autora do decyzji o pierwszej publikacji i stanowiłoby ewidentne naruszenie praw autorskich.
Tak samo nie można opublikować np. w regionalnym kwartalniku fotografii czytelnika biblioteki bez jego zgody, jeżeli nigdy wcześniej nie były one nigdzie rozpowszechniane.
Należy pamiętać, że z dobrodziejstwa dozwolonego użytku wyłączone jest budowanie na podstawie cudzego projektu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego. Odmienne zasady dotyczą także programów komputerowych (art. 23 ust. 1 i 2 prawa autorskiego).
Umożliwia on osobom fizycznym korzystanie z rozpowszechnionych utworów w zakresie własnego użytku osobistego, tj. w celu edukacyjnym albo rozrywkowym.
Można więc rozpowszechniać film z płyty DVD na spotkaniu rodzinnym, zrobić kopię fotografii opublikowanej w czasopiśmie itp. Wykluczona jest natomiast eksploatacja utworu w celu komercyjnym, zarobkowym. Osobisty użytek obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób, które pozostają ze sobą w stosunku osobistym — czyli pokrewieństwa, powinowactwa bądź też stosunku towarzyskim.
Dozwolony użytek publiczny daje możliwość korzystania z dzieła bez zgody autora ze względu na interes publiczny oraz potrzeby kulturalno-oświatowe społeczeństwa. Jego istotą jest szeroki dostęp do dóbr kultury w celach edukacyjnych, informacyjnych i naukowych.
W instytucjach kultury można spotkać się z różnymi przypadkami dozwolonego użytku.
Cytat polega na tym, że można przytaczać w utworach, które stanowią samoistną całość, urywki innych utworów lub drobne utwory w całości w celach związanych z potrzebą wyjaśnienia, analizy krytycznej, nauczania lub prawami gatunku twórczości (art. 29 ust. 1 prawa autorskiego). Cytatem jest więc przytaczanie we własnym dziele całości albo części cudzego utworu przy jednoczesnej konieczności podania źródła i twórcy wykorzystywanego dzieła.
Przy używaniu cytatu należy więc pamiętać o podstawowej zasadzie: osoba trzecia powinna zorientować się, że autor korzysta z cudzego utworu lub jego fragmentu — w przeciwnym razie jest to plagiat. Ponadto cytat musi być umieszczony w utworze stanowiącym odrębną całość — sam cytat nie może stanowić istoty i podstawy nowego utworu.
Uzasadnieniem do wykorzystania cytatu nie powinno być tylko samo uatrakcyjnienie własnego utworu – zastosowanie cytatu powinno wynikać z treści utworu lub praw gatunku danej twórczości (np. stosowanie cytatu w działalności związanej z kabaretem czy pastiszem będzie uzasadnione charakterem tej działalności artystycznej).
Nie jest więc wykluczone stosowanie cytatu w działalności artystycznej, która ma wywoływać u odbiorcy określone odczucia artystyczne. Przykładem może być np. zastosowanie fragmentu cudzego dzieła jako motta wydanej przez muzeum księgi pamiątkowej dotyczącej konkretnego artysty.
Oczywiste jest stosowanie prawa cytatu w dziełach literackich, natomiast możliwe jest również jego zastosowanie w dziełach muzycznych, teatralnych czy plastycznych. W takich przypadkach ze zrozumiałych powodów bardzo trudne jest oznaczenie źródła dzieła i jego autora.
Dlatego przyjmuje się, że dla zachowania wymogów prawa cytatu jest wystarczające zastosowanie utworu w takim formacie, ażeby przeciętny odbiorca mógł rozpoznać go jako fragment obcego utworu.
W sztuce teatralnej prawo cytatu można realizować np. poprzez:
Z kolei cytat plastyczny nie występuje w praktyce często, najbardziej charakterystycznym przykładem może być kolaż wykorzystujący cudze dzieła lub ich fragmenty.
W odniesieniu do dzieł plastycznych takie zapożyczenia mogą być jednak rozpatrywane pod kątem tzw. dzieł inspirowanych. Fragmenty dzieł plastycznych są często wykorzystywane jako elementy scenografii w sztukach teatralnych. Przyjmuje się jednak, że takie wykorzystanie utworu musi pełnić rolę podrzędną w odniesieniu do ogółu dzieła — musi więc pozostawać w odpowiedniej proporcji do całości.
Przekroczeniem prawa cytatu będzie więc wykorzystanie w scenografii sztuki teatralnej cudzego charakterystycznego dzieła plastycznego, np. powieszenia znanego obrazu jako elementu scenografii skupiającego na sobie uwagę widzów bez zgody malarza.
Z punktu widzenia działalności muzeów istotne są te przypadki dozwolonego użytku publicznego, które obejmują utwory plastyczne uznane za dzieła sztuki — oczywiście w takim zakresie, w jakim utwory te nadal korzystają z pełnej ochrony, czyli przed wygaśnięciem majątkowych praw autorskich (art. 36 prawa autorskiego).
Wolno zatem rozpowszechniać (art. 33 pkt 1 i 2 prawa autorskiego):
W działalności muzeów nie bez znaczenia jest również przepis umożliwiający właścicielowi egzemplarza utworu plastycznego wystawienie go publiczne bez zgody jego autora, o ile nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych. Należy zwrócić uwagę na kwestię osiągania zysków z wystawiania ekspozycji. Dlatego też w przypadku sponsorowania wystawy przez podmiot trzeci muzeum musi uzyskać zgodę autora dzieła na jego wystawienie (art. 32 prawa autorskiego).
Istotą działalności biblioteki jest nieodpłatne udostępnianie egzemplarzy utworów w celach naukowych, edukacyjnych i kulturalnych. Przepisy wychodzą naprzeciw charakterowi działalności bibliotek, umożliwiając korzystanie z rozpowszechnionych utworów w oryginale oraz tłumaczeniu (art. 27 prawa autorskiego).
Biblioteki, archiwa lub szkoły mogą udostępniać czytelnikom nieodpłatnie w zakresie swojej działalności statutowej egzemplarze utworów.
Należy jednak pamiętać, że utwory te muszą być już uprzednio rozpowszechnione — nie można więc udostępniać książki, która nie była nigdy wydana (art. 28 prawa autorskiego).
Ponadto biblioteki mogą kopiować egzemplarze utworów jednakże wyłącznie w celu uzupełnienia, zachowania oraz ochrony własnych zbiorów.
Ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. nr 90, poz. 631; ost. zm. Dz.U. z 2010 r. nr 152, poz. 1016)